Skąd wzięły się kolędy?

Każdy z Was z pewnością wie czym jest "kolęda". Ale czy zastanawialiście się kiedyś skąd właściwie wzięły się kolędy? Czy kiedyś też były bezpośrednio związane z Bożym Narodzeniem? 

Słowo "kolęda" wywodzi się z łaciny (calendae/ kalendae), co w dosłownym tłumaczeniu oznacza "pierwszy dzień miesiąca". Gdy w Rzymie wprowadzono kalendarz juliański to kalendy styczniowe rozpoczynały Nowy Rok. Ludzie odwiedzali się wzajemnie, śpiewali, obdarowywali prezentami. Takie właśnie odwiedzanie się chrześcijanie utożsamili z odwiedzaniem parafian przez duchownych i pobieraniem przez nich datków. Z czasem słowo "kolęda" zaczęto także łączyć ze śpiewaniem pieśni o Bożym Narodzeniu- miało to miejsce w wieku XVI.

Kolędy w Polsce:

Początkowo kolędy były tłumaczone z języka łacińskiego i czeskiego. Najstarsza przetłumaczona na język polski kolęda, pochodząca z 1424 roku, zaczynała się od słów "Zdrow bądź, krolu anjelski". Tekst zapisany został w kazaniu Jana Szczekny i nie posiadał zapisu nutowego. Podstawowy tekst brzmiał:

Zdrow bądź, krolu anjelski

K nam na świat w ciele przyszły,

Tyś zajiste Bog skryty,

W święte czyste ciało wlity.

Zdrow bądź, Stworzycielu

Wszego stworzenia,

Narodziłś się w ucirpienie

Prze swego luda zawinienia.

Zdrow bądź, Panie, ot Panny

Jenżś się narodził za ny.

Zdrow bądź, Jesu Kryste, krolu,

Racz przyjęci naszę chwałę.

Racz daci dobre skonanie

Prze twej matki zasłużenie,

Abychom cię wżdy chwalili,

Z tobą wiecznie krolowali. Amen!

.
. 

Po tym czasie powstawały kolejne kolędy, m. in. "W żłobie leży" Piotra Skargi, "Bóg się rodzi", "Bracia, patrzcie jeno" Franciszka Karpińskiego, "Tryumfy Króla Niebieskiego" Anny Kiernickiej. Niestety nie ma możliwości ustalenia autorów wszystkich kolęd, ponieważ w tych czasach nie prowadzono dokładnych spisów tekstów czy melodii a melodie podróżowały pomiędzy różnymi miastami czy miejscami, np. zakonami. Niekiedy mamy do czynienia z sytuacją, gdzie w różnych częściach danego kraju przyjmowała się inna wersja melodii lub tekstu. Dopiero w XIX wieku zaczęto masowo zbierać kolędy i pastorałki w jeden zbiór- jako przykład może posłużyć tutaj wydany w 1843 roku zbiór "Pastorałki i kolędy z melodiami czyli piosenki wesołe ludu w czasie świąt Bożego Narodzenia po domach śpiewane" ks. Michała Mioduszewskiego.

Na chwilę obecną ustalono, że w Polsce mamy zachowanych ponad 500 kolęd i pastorałek. Nie wszystkie przetrwały do naszych czasów z różnych powodów, więc ustalenie ile ich rzeczywiście było jest niemożliwe.

Nie jest tak, że kolejne kolędy już nie powstają. Współcześni artyści ciągle komponują swoje utwory, które zyskują popularność niekiedy bliską tradycyjnym kolędom. Jako przykład może posłużyć tutaj kolęda "Nie było miejsca dla ciebie". Kolęda ta zachwyca nie tylko tekstem, ale też melodią. Autorem słów był O. Mateusz Jeż T.J. Wykorzystał on Ewangelię Św. Łukasza (Łuk. 2,7, "Nie było miejsca w gospodzie".). Miało to miejsce około 1932 roku. W 1938 roku O. Józef Łaś T.J. skomponował wersję chóralną. Jej pierwsze wykonanie publiczne miało miejsce 02.02.1939 roku w Nowym Sączu. 

Wybrane kolędy polskie (alfabetycznie) i ich krótki opis: 

A wczora z wieczora:

Kolęda barokowa, autor nieznany. Pierwszy zapis znany jest z "Symfonii anielskich abo Kolęd mieszkańcom ziemskim od muzyki niebieskiej wdzięcznym okrzykiem na Dzień Narodzenia Pańskiego zaśpiewanych" Jana Żabczycy z 1630 roku.

 

Ach, ubogi żłobie:

Polska kolęda, autor nieznany. Pierwsza zwrotka spisana była w kancjonałach (zbiór pieśni religijnych i śpiewów liturgicznych) z XVII wieku. Kolejne zwrotki znaleziono w śpiewniku Mioduszewskiego "Śpiewnik kościelny, czyli pieśni nabożne z melodiami w Kościele katolickim używane" z 1838 roku. Melodia, znana do dzisiaj, została skomponowana przez Piotra Studzińskiego w połowie XIX wieku.

Anioł pasterzom mówił:

Polska kolęda, która została przełożona na język polski z łacińskiego utworu "Dies est leatitae (Angelus pastoribus)". Oryginalny zapis, znaleziony w rękopisie z XVI wieku, był bez zapisu melodii. Ta zachowała się dopiero w tabulaturze organowej z XVII wieku. 

Bracia patrzcie jeno:

Polska kolęda, której autorem jest Franciszek Karpiński. W różnych częściach Polski kolęda śpiewana na inne melodie.

Dzisiaj w Betlejem:

Autor słów i melodii nieznany. Test można znaleźć w śpiewniku księdza Siedleckiego z 1878 roku. Istnieją także wersje okolicznościowe na podstawie tej kolędy, np. patriotyczne. Powstała także wersja protestancka, która nosi tytuł "Dziś w Betlejemie". 

Gdy się Chrystus rodzi:

Polska kolęda nieznanego autorstwa. Niektóre źródła określają melodię jako starofrancuską. Drukowany tekst znaleziono w "Pastorałkach i kolędach z melodyjami" ks. Michała Mioduszewskiego z 1843 roku. 

Gdy śliczna Panna:

Kolęda polska, której autor nie jest znany. Słowa i melodia pochodzą z XVIII wieku. 

Jezus malusieńki:

Kolejna polska kolęda anonimowego autorstwa. Dokładne pochodzenie kolędy jest trudne do ustalenia. Istnieje wiele wersji tekstu, co dodatkowo utrudnia ustalenie pochodzenia. 

Lulajże, Jezuniu:

Polska kolęda napisana w charakterze kołysanki. Najwcześniejsza wersja tekstu znaleziona została w zbiorze pochodzącym z 1705 roku. Kolęda ta wykorzystywana była również przez innych kompozytorów i artystów, np. Chopina (motyw w Scherzo h-moll op. 20) oraz Jacka Kaczmarskiego w utworze "Wigilia na Syberii".

Do tej kolędy układano także inne teksty, związane bezpośrednio z różnymi wydarzeniami (np. Wersja legionowa Ludwika Markowskiego).

Mędrcy świata, Monarchowie:

Kolęda polska z XVII wieku. Treść kolędy nawiązuje do Ewangelii św. Mateusza (Mt 2, 1-12). Słowa napisał Stefan Bortkiewicz, natomiast melodia jest autorstwa ks. Zygmunta Odelgiewicza.

Mizerna cicha:

Kolęda polska, której słowa napisał Teofil Lenartowicz. Pierwsza wersja melodii jest autorstwa ks. Jakuba Wrzeciono, jednak najbardziej znana wersja napisana została przez Jana Galla.

Oj maluśki, maluśki:

Kolęda polska pochodzenia góralskiego- z rejonu Podhala. Autor nie jest znany. Istnieje wiele wariantów tekstu, a pierwsze wzmianki pojawiają się w XVIII wieku w rękopisach z klasztorów franciszkanek z Krakowa. 

Pójdźmy wszyscy do stajenki:

Polska kolęda nieznanego autorstwa, której początki sięgają XVII wieku. Melodia posiada charakter marszowy.

Przybieżeli do Betlejem:

Polska kolęda, której początki sięgają XVII wieku. Przez kolejne wieki była modyfikowana, a jej ostateczna wersja pojawiła się dopiero w XIX wieku. 

Skrzypi wóz:

Mało znana polska kolęda nieznanego autorstwa z XIX wieku, wydana w 1904 roku przez Karola Miarka w zbiorze "Kantyczek kolęd, pastorałek i jasełek".  

Tryumfy Króla Niebieskiego:

Powstała w XVIII wieku. Najstarszy zapis znaleziony został w Kancjonale pochodzącym z 1754 roku autorstwa Anny Kiernickiej ze Zgromadzenia Sióstr Benedyktynek.

W żłobie leży:

Kolęda polska powstała w XVII lub XVIII wieku. Autorstwo przypisuje się Piotrowi Skardze, a melodia nawiązuje do poloneza koronacyjnego Zygmunta IV Wazy.  

Wśród nocnej ciszy:

Kolęda powstała na przełomie XVIII i XIX wieku. Pierwsza publikacja miała miejsce w dodatku do "Śpiewnika kościelnego" ks. Mioduszewskiego w 1853 roku. W XIX wieku kolęda była przerabiana na pieśni patriotyczne. 

Z narodzenia Pana (dzień dziś wesoły):

Kolęda pochwalna, która znaleziona była w dodatku do "Śpiewnika kościelnego" ks. Mioduszewskiego z 1842 roku. Istnieje kilka wersji melodii, natomiast najpopularniejsza ma charakter mazura. 

Kolęda czy pastorałka?

Niektórzy mylnie używają tych określeń wymiennie. Kolędy mają charakter sakralny, zatem są śpiewane w kościele. Pastorałki swoje pochodzenie mają w pieśniach pasterskich, ludowych. Są związane z wydarzeniami i zwyczajami "okołonarodzeniowymi"- nie mają typowo teologicznego przesłania.

Więcej informacji można uzyskać pod linkami:
http://www.staropolska.pl/barok/opracowania/koledy.html
https://www.brewiarz.katolik.pl/czytelnia/bn.php3

Bibliografia:

Jan Węcowski: Śpiewnik kolędowy. Osiem wieków kolęd polskich XIV-XXI w.. Warszawa: 2004
Hanna Szymanderska, Witold Szymanderski, Polskie kolędy patriotyczne, Epoka, 1989
Maria Borejszo: Boże Narodzenie w polskiej kulturze. Poznań: W Drodze, 1996
http://brzesko.ws/_brzesko/documents/news/2008/12/cj_koleda.htm
Wikipedia